Мифологияға қызығатын ақын, әлем әдебиетінен хабардар аудармашы әрі кәсіби дизайнер режиссураға ойысып, деректі фильм түсірсе, қандай туынды көреміз? Ақын-аудармашы-дизайнер-режиссер Тілек Ырысбектің «Шыңжаңдық адам» жобасы аясында түсірген фильмдері осы сауалға жауап.
Барлығы бес фильм. Кейіпкерлері — ҚХР-дің Шыңжаң өлкесінде туып, Қазақстанға қоныс аударған этникалық қазақтар. Фильмдер Шыңжаң өлкесін таныта отырып, кейіпкерлердің Қазақстанға келуі мен мұндағы тұрмысқа бейімделу өміртарихын көрсетеді. Тіпті бір фильм кейіпкерінің қаншама жылдан бері шұбатылып келе жатқан проблемасы шешімін тауыпты. Автор Тілек Ырысбек «Шыңжаңдық адам» жобасының идеясы, мән-мақсаты мен фильмдерді қалай түсіргенін айтып берді. Айта кетелік, бұл жоба идеясы «Шағын грант. Жазғы маусым 2021» байқауында жеңіске жетіп, жүзеге асты.
«Фильм шыққаннан кейін бас кейіпкер Жұмагүл азаматтық алды»
«Шыңжаңдық адам» фильмдерінің ішінде ең көп қаралып, қызу талқыланғаны — «Жұмагүлдің әлемі. Малшы өмірі» деген деректі фильм. Мұнда Шыңжаңнан 2012 жылы Қазақстанға көшіп келген ерлі-зайыпты Жұмагүл Қантайқызы мен Қасен Өмірбекұлының тұрмыс-тіршілігін көреміз.
Фильм сипаттамасына: «Ұзақ жылдар бойы отбасындағы екі адам азаматтық ала алмаған. Тапқан табыстарын құжаттарын жасатуға шығындаған. Бүгінде жалданып мал бағып өмір сүреді. Жақсылықтан үміттерін үзген емес» деп жазылған.
— «Жұмагүлдің әлемі. Малшы өмірі» деректі фильмі осы жобадағы жүрегіме ең жақын шығарылым болды. Кейіпкерлер толық ашылды, ойларын айтты. Постерін үлкен ізденіспен дайындадық. Монтаждауға бірнеше күн кетті. Фильмді жарияламас бұрын, сторизде постерін салдық. Ертеңіне, яғни 2021 жылғы 28 қыркүйекте жарияладық. Содан кейін Қазақстанның түкпір-түкпірінен көрермендер хабарласты. Қол ұшын созып, көмектескісі келетін жандар көп болды. Facebook желісінде де қоғам белсенділері барынша бөлісті. Фильм қызу талқыға түсті. Бас кейіпкеріміз Жұмагүл Қантайқызымен де байланыс жасап отырдық. Бір айдан кейін Жұмагүл Қантайқызы маған хабарласып, азаматтық алғанын айтып, сүйінші сұрады. Десе де ұлының құжаты әлі ресімделіп жатыр. Болашақта азаматтығын жылдам алады деп үміттенеміз. Бас кейіпкерлеріміз Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Қазатком ауылында тұрады. Шопан кәсібін жалғастырып жатыр. Кейіпкеріміздің азаматтық алғаны — ең басты жетістігіміз, — дейді Тілек Ырысбек.
Тілек Ырысбек көмек қолын созғысы келетін адамдардың өтініші бойынша кейіпкерлердің жеке банк есепшотын жариялапты.
«Иә, әр тараптан көмектескен, көмектескісі келген жандар көп болды. Біз бас кейіпкерлердің есепшотын қаржы өздеріне тікелей түсетіндей етіп жасадық. Бұл шаруаға араласпадық. Нақты қанша сома түскенінен де хабарсызбыз. Десе де біраз адам қол ұшын созды».
Фильм бүгінге дейін 50 мыңдай қаралып, 250-ге жуық пікір жазылды.
— Көп қаралым жинап, талқылануына — малшы өмірінің табиғи бейнесі мен трагедиясының боямасыз көрінуі және қазаққа тән әлдебір жасырын сарынның болуы себеп. Бұл мен үшін аса қадірлі фильм, өйткені мұнда шыңжаңдық адамның ғана емес, бүкіл қазақтың жаны бар сияқты көрінеді, — дейді Тілек Ырысбек.
Айтпақшы, «Жұмагүлдің әлемі. Малшы өмірі» фильмі былтыр 4 желтоқсанда өткен «Бастау» халықаралық кинофестивалінде қазылар алқасының арнайы жүлдесіне ие болды. Режиссердің сөзінше, дебют фильм болған соң, ауқымды кинофестивальдерге жібере алмаған. Десе де бірнеше шетелдік шағын кинофестивальге жолдапты.
2 видеосұхбат, 3 деректі фильм
Жоба аясында бес фильм түсірілді. Орысша субтитрі бар. Барлық фильм Fr. Shegirtke YouTube-арнасында, желі парақшаларында (Instagram, Telegram) жарияланды.
Fr. Shegirtke — желіде философия, кино, әдебиет, сурет өнері туралы аудармалар мен мақалалар жариялайтын интеллектуал бағыттағы жоба. Жазушы, аудармашы Сафина Ақтай негізін қалаған. Тілек Ырысбек осы жобаның дизайнер-редакторы.
Бірінші фильм «Тоқтарәлі Таңжарық: Шыңжаңдық адамның өзін бақытты сезінуі — трагедия» деп аталып, видеосұхбат жанрында түсірілген. Кейіпкері — ақын Тоқтарәлі Таңжарық Шыңжаң қазақ әдебиеті мен Қазақстанға қоныс аударған қазақ қаламгерлерінің әлеуметтенуі, сондай-ақ Шыңжаңдағы саяси жағдайларға көзқарасын айтады.
— Қоғам осы видеосұхбатымызды өте жақсы және белсенді қабылдады. Кейбір көрермен Шыңжаң әдебиетінің бар екенін бұған дейін білмей келгенін, осы жобаның арқасында біліп, танығанын айтты. Ал қоғам белсенділері, мәдениет саласының белді өкілдері, жазушылар жобаның әрі қарай жалғасуын қолдап жатыр, — дейді Тілек Ырысбек.
Екінші видеосұхбат кейіпкері — жапонтанушы, кәсіпкер, аудармашы Сәулет Бақыткелді. Қытайдың Шыңжаң өлкесінде дүниге келіп, Қазақстан мен Жапонияда жоғары білім алған. Сұхбатта оның туған жері, Жапониядан кейінгі өмірі, кәсібі, «оралман», «қандас» сөздеріне көзқарасы және Шыңжаң мен Жапония айырмашылығы туралы әңгіме өрбиді.
Жоба аясында түсірілген ендігі бір деректі фильм — «Имам және гәнмәнпи» деп аталады. Шыңжаңда дүниеге келген, қазір Алматы облысында тұратын имам Тұрсын Егімбайұлының бір күндік өмірін таныстырады. Шыңжаң тағамдарын дайындайтын шағын асханасын да көрсетеді.
«“Имам және гәнмәнпи” фильмін түсірерден бір күн бұрын Еңбекшіқазақ ауданының Шелек ауылында тұратын кейіпкерімізбен кездесіп, сөйлестік. Бір күн түсірдік. Басты мақсатымыз — бас кейіпкер — имамның болмысын ашу болды. Сондай-ақ Шыңжаң асханасында ең негізгі тағамның бірі саналатын гәнмәнпиді көрсеткіміз келді. Көрерменнің көбі мұндағы табиғилыққа риза болды».
Бесінші фильм шаштараз Жанаргүл Оразқызын таныстырады. Қытайдың Шыңжаң өлкесінде дүниеге келген кейіпкер де Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы Шелек ауылында тұрады. Шелектегі «Болашақ» базарында шаштараз салоны бар. Ол Шыңжаңдағы балалық шағы, туған жері, Қазақстан қоғамына бейімделуі, күнделікті тұрмысы туралы әңгімелейді.
«Шыңжаң — мен үшін тым сезімтал тақырып»
Бес фильмді жарияланған уақыт ретімен көріп шықсаңыз, сапа тұрғысынан даму байқалады. Постерлері тартымды. Тілектің кәсіби оқыған мамандығы — графикалық дизайнер болған соң постерлерді өзі жасапты.
— Әуелі видеосұхбат форматында түсіреміз деп жоспарладық. Техникалық әлеуетіміз де соған сай еді. Дегенмен, талғамымыз авторлық киноға жақын болған соң үшінші және төртінші деректі фильмдерді ерекше етіп түсіргіміз келді. Бұған деректі кино классиктерінің туындылары да әсер етті. Композициясына сурет өнерін де қолдандық. Видеосұхбаттан деректі фильм жанрына ауысқанымыз — өте дұрыс шешім болды. Бастапқыда тәжірибе жетіспеді. Команда жинау, техниканы жалға алу, дыбыс, жарық мәселелесінде қиындыққа кезіктік. Ең қиыны — қаржы жетіспеушілігі. Сондықтан кейбір операторлармен келісу мүмкін болмады. Техниканы жалға алу, жол шығынына байланысты түсірілім мерзімін қысқартуға тура келді. Бір фильмді түсіруге 2 күн жетпейтінін түсіндім. Қиындықтан жол табу үшін көптеген әдебиет оқып, деректі фильмдер көрдік. Түрлі адам, қазақстандық режиссерлермен танысып, авторлық кино әлемінің қыр-сырына қанықтық. Бұл да өлшеусіз тәжірибе, айтулы мүмкіндік. Осы орайда деректі фильмді түсіруге көмек қолын созып, кәнігі кәсібилік танытқан командама, операторым Алмас Мақсұтқа, «Тек» студиясына алғыс айтамын, — дейді Тілек.
«Шыңжаңдық адам» жобасының идеясы да авторға жақын. Өйткені Тілек Ырысбек өзі де Шыңжаңдағы этникалық қазақ отбасында дүниеге келген.
«Шыңжаң — мен үшін қашан да өте сезімтал тақырып. Мұны өте жақсы сезінемін. Поэзиям да балалық шақ пен туған жер туралы естеліктерге толы. Шыңжаң адамының болмысы, көзқарасы маған етене таныс әрі ортақ, әрі бұл менмін. Сондықтан бар шығармашылығым осы тақырып аясынан алыстап кетпесі анық және бұл бастамасы деп сенемін. Әрі қарай үлкен жоба ретінде жалғастыру ойда бар. Мен әлемге әлем тарту еткім келеді, бұл жобаның басты идеясы да осы».
***
Айтпақшы, деректі фильм түсіруді қолдайтын «DOC формат» байқауына өтініш қабылданып жатыр. Ақпанда «Шағын грант. Қысқы маусым» байқауына өтініш қабылданады. Internews ұйымы 2021-2022 жылдары контент өндірісін қалай қолдайтынын мына мақаладан білесіз. Internews in Kazakhstan Facebook-парақшамыз бен Instagram-парақшамыздағы және сайтымыздағы хабарландыруларды қарай жүріңіз.
Бұл жоба АҚШ Халықаралық даму агенттігінің (USAID) қолдауымен Internews жүзеге асыратын MediaCAMP — Орталық Азия бағдарламасы аясында жүзеге асады.
